Projekt ustawy o rodzinnym kapitale opiekuńczym może być istotnym elementem polityki prorodzinnej państwa, jednak wymaga ona w wielu aspektach istotnych korekt, przebudowy samych założeń, a także zmiany szczegółowych rozwiązań. Poszczególne regulacje projektu (zwłaszcza o charakterze dyskryminacyjnym) mogą zostać uznane za sprzeczne z zasadami wynikającymi z Konstytucji RP. Dlatego Business Centre Club negatywnie ocenia regulację.

W uzasadnieniu ustawy powinniśmy znaleźć logiczne i przekonujące przedstawienie procesu myślowego ustawodawcy, zasadność wprowadzenia poszczególnych przepisów oraz wytłumaczenie celów proponowanych zmian i rozwiązań. W przedstawionym projekcie tego zabrakło. Część ogólna uzasadnienia to pochlebne wyliczenie sukcesów osiągniętych przez ugrupowanie polityczne – Zjednoczoną Prawicę, na wszelkich płaszczyznach (Okres ostatnich 5 lat rządów Zjednoczonej Prawicy był absolutnym przełomem w polskiej polityce. Był to czas istotnych reform i pozytywnych zmian, które przyniosły korzyści wszystkim mieszkańcom Polski) oraz wskazanie na wagę rodziny jako podstawowej komórki społecznej, a także na postępujące problemy demograficzne w Polsce.

Kluczowe tezy zawarte w uzasadnieniu projektu ustawy:

1. Dlatego też „Polski Ład” zawiera propozycję wprowadzenia nowego rodzaju świadczenia dla rodziców dzieci w wieku pomiędzy 12. a 36. miesiącem życia – rodzinnego kapitału opiekuńczego, a także inwestycje związane z tworzeniem miejsc opieki dla dzieci do lat 3 – możliwość wsparcia tworzenia i utrzymywania przyzakładowych miejsc opieki kierowanego do firm /instytucji rządowych/ instytucji samorządowych będących dużymi pracodawcami oraz dotacje dla gmin, które będą chciały wybudować żłobek na swoim terenie.

W ocenie BCC, nie ma zasadniczego uzasadnienia dla wprowadzenia kolejnego świadczenia skierowanego dla drugiego i kolejnego dziecka (a nie pierwszego), podczas trwania programu Rodzina 500+. W zakresie swoich celów i formy projekt stanowi powielenie programu „Rodzina 500+”, co ogranicza jego skuteczność w realizacji najbardziej podkreślanego celu nowej ustawy, czyli zapewnienia dofinansowania opieki dziecku w wieku 12–36 miesięcy, umożliwiającej powrót rodzica do pracy zawodowej.

2. Rozwiązanie obecnych problemów demograficznych jest możliwe jedynie przez zwiększenie dzietności lub liczne migracje osób młodych do naszego kraju. Rozwiązaniem problemów demograficznych miał być program Rodzina 500+, który nie spełnił założonych oczekiwań. Zgodnie z informacjami publikowanymi przez GUS:

– 2016 r. (rok wprowadzenia programu „Rodzina 500+”) współczynnik dzietności wynosił 1,357, a średni wiek kobiet w momencie urodzenia pierwszego dziecka 27,8;

– w roku 2017 współczynnik dzietności wzrósł do 1,453, średni wiek kobiet – 27,9;

– w 2018 r. współczynnik dzietności to 1,435, wiek kobiet – 27,8;

– w roku 2019 współczynnik dzietności wyniósł 1,419, a średni wiek kobiet – 28,3;

– w roku 2020, współczynnik dzietności spadł do 1,378, co stanowi poziom niemal tak niski jak przed wprowadzeniem programu „Rodzina 500+”, zaś średni wiek kobiet w momencie urodzenia pierwszego dziecka ponownie wzrósł, aż do 28,5 ( GUS, Polska w liczbach 2021, Warszawa 2021).

Trudno zatem przyjąć, aby wprowadzenie kolejnych świadczeń, będących powtórzeniem programu Rodzina 500+, choć na mniejszą skalę, miało wywołać przełom w zakresie współczynnika dzietności.

3. Aby zniwelować ww. negatywne zjawisko, proponuje się wprowadzenie rodzinnego kapitału opiekuńczego jako kolejnego rozwiązania, które zmniejszy obciążenia finansowe rodzin związane z wychowywaniem dzieci, a tym samym zachęci rodziców do podejmowania decyzji o posiadaniu większej liczby dzieci. W ocenie BCC, ustawodawca mógł nie dostrzec, że źródłem problemu związanym z demografią nie jest posiadanie kolejnego, lecz pierwszego dziecka. Według GUS, wzrost liczby urodzeń w 2017 r. dotyczył przede wszystkim dzieci urodzonych jako drugie, trzecie i dalszej kolejności, których udział zwiększył się na niekorzyść urodzeń pierwszych (https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/urodzenia-i-dzietnosc,34,1.html).

Projekt o rodzinnym kapitale opiekuńczym próbuje kolejnymi świadczeniami zachęcać rodziny do posiadania kolejnego dziecka, podczas gdy skuteczniejszym rozwiązaniem problemów demograficznych byłoby zachęcanie rodzin do szybszego decydowania się na pierwsze dziecko.

4. Rodziny posiadające na utrzymaniu jedno dziecko są w większości zdolne do poniesienia ciężaru ekonomicznego związanego z opieką nad nimi, zaś rozszerzenie zakresu świadczenia również na te rodziny wiązałoby się z nadmiernym obciążeniem budżetu państwa ze względu na liczbę potencjalnych beneficjentów.

Dane GUS potwierdzają, że średni wiek kobiet w momencie urodzenia pierwszego dziecka stale wzrasta. Wobec tego, decydowanie się na kolejne dziecko może być utrudnione ze względu na wysoki wiek kobiety. Decyzja o pierwszym dziecku w coraz późniejszym wieku podyktowana jest m.in. niemożnością pogodzenia macierzyństwa z pracą zawodową lub prowadzeniem działalności gospodarczej.

5. BCC zwraca uwagę, iż zgodnie z uzasadnieniem projektu ustawy pojawi się nieuzasadniona nierówność w traktowaniu pierwszego i kolejnego dziecka. Cele regulacji mogłyby zostać osiągnięte w prostszy i znacznie mniej obciążający dla budżetu państwa sposób, jeżeli kapitał opiekuńczy wypłacany byłby chociażby bezpośrednio podmiotom prowadzącym instytucje opieki – do kwoty 500 złotych dla każdego dziecka, również pierwszego. Kwota dofinansowania mogłaby pokrywać również wyżywienie w placówce, a także wszelkie koszty dodatkowe (materiały dydaktyczne, wycieczki klasowe) – do wskazanej kwoty. Dzięki temu, naszym zdaniem, istniałaby realna możliwość aktywizacji rodzin planujących pierwsze dziecko, co jest konieczne dla rozwiązania problemu demograficznego. Przekazywanie dofinansowania bezpośrednio do podmiotów sprawujących opiekę nad dziećmi ograniczyłoby do minimum ryzyko „marnotrawienia” przyznanego kapitału rodzinnego, co także autorzy projektu wskazują w uzasadnieniu regulacji.

Krytycznie odnosimy się również m.in. do:

· przepisu, który w sposób bezpośredni różnicuje rodziców pozostających w związkach nieformalnych, bądź samotnie wychowujących dzieci oraz rodziców pozostających w związku małżeńskim. W ocenie BCC, brak jest logicznego uzasadnienia dla zaproponowanego rozwiązania. Rodzice pozostający w związku małżeńskim zostali przez ustawodawcę obdarzeni dobrodziejstwem wyboru: niższa rata w ramach kapitału przez dłuższy czas, bądź wyższa przez krótszy. Trudno znaleźć uzasadnienie, dlaczego tylko rodzice w związku małżeńskim otrzymali powyższą możliwość wyboru, w szczególności, że w uzasadnieniu projektu Ustawy powyższa kwestia nie została w żaden sposób wyjaśniona. Wskazano tylko: Natomiast rodzice/osoby uprawnione pozostający w związku małżeńskim, jeżeli nie została orzeczona prawomocnym orzeczeniem sądu separacja, będą mogli samodzielnie wskazać czy kapitał chcą otrzymywać w wysokości 500 zł przez okres 24 miesięcy czy w wysokości 1000 zł przez okres 12 miesięcy. Projektowana ustawa daje także rodzicom/osobom uprawnionym pozostającym w związku małżeńskim możliwość zmiany wybranej we wniosku kwoty wypłacanego rodzinnego kapitału opiekuńczego. Kontrowersyjna propozycja nie ma uzasadnienia, co więcej – narusza art. 32 ust. 1 Konstytucji RP, zgodnie z którym wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.

· art. 15, art. 17 oraz art. 30 Ustawy, które traktują o sposobie składania wniosków wyłącznie w postaci elektronicznej. W ocenie BCC, regulacje te mogą prowadzić do wykluczenia cyfrowego grupy społeczeństwa, zaś w świetle konstytucyjnej zasady równego traktowania i równości wobec prawa, nie ma znaczenia ewentualna wielkość wykluczonej grupy. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego, w 2019 roku dostęp do Internetu w domu miało 86,7% gospodarstw domowych, a w obszarach wiejskich – 84,6% gospodarstw domowych. W 2020 r. sytuacja uległa nieznacznej poprawie, ogólnie dostęp do Internetu posiadało 90,4% gospodarstw domowych, w obszarach wiejskich – 89,3% oraz o niskim stopniu urbanizacji – 88,9% (GUS, Społeczeństwo informacyjne w Polsce w 2020 r., Warszawa 2020).

Takie przepisy stanowią dla ok. 10% społeczeństwa znaczące utrudnienie. Oznaczają, że osoby pozbawione dostępu do internetu będą musiały udać się do oddziału ZUS w celu skorzystania z udostępnionych środków technicznych. Należy jednak wskazać, iż problem wykluczenia cyfrowego dotyczy w szczególności obszarów wiejskich oraz o niskim stopniu urbanizacji. Dostęp do środków technicznych udostępnionych przez ZUS, którego oddział będzie znajdował się w dużej odległości od gospodarstwa domowego osoby uprawionej, będzie stanowić znaczne utrudnienie, zwłaszcza iż w powyższym przypadku, termin 7 dni wydaje się nieproporcjonalnie krótki. Zdaniem BCC, ze względu na wciąż powszechny problem wykluczenia cyfrowego, należy pozostawić możliwość komunikacji tradycyjnej, tj. poprzez operatora pocztowego, w uzasadnionych przypadkach – np. przy braku sprzętu bądź dostępu do internetu.

Szczegółowe uwagi i propozycje BCC do projektu Ustawy o rodzinnym kapitale opiekuńczym w załączeniu.

Opinia BCC nt. projektu ustawy o rodzinnym kapitale opiekuńczym

Kontakt:

dr Łukasz Bernatowicz
wiceprezes BCC
wiceprzewodniczący RDS
tel. 502 066 619
e-mail: lukasz.bernatowicz@bcc.org.pl

Emil Muciński
rzecznik, dyrektor Instytutu Interwencji Gospodarczych
Business Centre Club
tel. 602 571 395
e-mail: emil.mucinski@bcc.org.pl; instytut@bcc.org.pl